تاریخچه روشنایی قبل از تولید الکتریسیته

تاریخچه روشنایی قبل از تولید الکتریسیته

انسان در تاریکی شب نیز نیازمند نور بود. پس از استقرار دائم و تشکیل شهرها و ساخت خانه های مسکونی، وجود یک وسیله به عنوان عامل نور مصنوعی که قابلیت جا‌به‌جایی نیز داشته باشد یا این‌که بتوان از آن در هر جایی از ساختمان استفاده کرد، حس شد. بنابراین از این زمان، تأمین نور مصنوعی با وسایلی که عوامل نوری نامیده می‌شوند، آغاز شد و بشر به ساخت وسایل گوناگونی در این زمینه روی آورد.

آتش

در چندین هزار سال پیش آتش کشف می‌شود. بشر در آن روزها از شعله‌اش برای محافظت در مقابل سرما، حیوانات و البته تهیه غذا استفاده می‌کرد. بنا به یافته‌های باستان شناسان، در 20 هزار سال پیش، انسان برای روشنایی از روغن حیوانات و گیاهان استفاده می‌کردند. بدین صورت که روغن را در داخل استخوان‌های تو خالی ریخته و فتیله‌ای از جنس الیاف گیاهان یا خزه برای آن تعبیه و روشن می‌کردند که بعدها با کسب فن‌آوری‌هایی همچون ساخت سفالینه‌ها، استخوان‎ها کنار گذاشتند و ظروفی جایگزین شدند که امروزه در موزه‎ها در معرض دید همگان قرار دارند.

البته لازم است گفته شود که زمانی از کرم‎های شب‌تاب هم حتی به‎عنوان منبع نوری استفاده می‌شد. در گذر زمان، انسان قدم‌هایش را به مرور زمان فراتر گذاشت و در مسیر ساخت شمع قرار گرفت. چربی حیوانات، اولین مواد اولیه ساخت شمع بودند. بعدها چراغ‌های شیشه‌ای و سفالی نیز اختراع شدند و چهل‌چراغ‌های شمعدان، نمونه اولیه تجهیزات نورپردازی بودند. در تاریخ ایران نیز وسایل روشنایی جهت تأمین نور مصنوعی برای روشنایی بخشیدن به محیط اطراف در هنگام تاریکی شب ساخته شده بودند. این وسایل عبارت از، پیه‌ سوزها، شمعدان‌ها، چراغ دان‌ها، پایه چراغ‌ها، قندیل‌ها، فانوس‎ها، مشعل‌ها، شمع‌ها و چراغ‎های روغنی که به بررسی برخی از آنها می‎پردازیم.

پیه سوز

چراغی از سفال یا از مس و امثال آن که پیه یا روغن کرچک یا بزرک در آن می‎ریختند و با فتیله‎ای از پنبه، آن را روشن می‌کردند. بعدها چراغ موشی جایگزین شد. چراغ موشی هم با روغن پیه و روغن زیتون و روغن منداب (مندو) کار کرده است. این چراغ دارای یک فتیله نخی دراز بوده است که به دلیل شباهت روغن‌دان و بخش فتیله (پلیته) آن به موش، آن را چراغ موشی می‌گفتند.

این چراغ به دلیل دود زیاد در اوایل قرن بیستم از کاربری کنار گذاشته شده است، اما هنوز ضرب‌المثل “دود چراغ موشی خورده‌ام و به اینجا رسیده‌ام” که مفهوم رنج کشیدن و به گنج و دانش رسیدن را می‌دهد، به‌کار می‌رود. به مرور زمان، با ورود نفت سفید به زندگی‎ها، چراغ‌های نسل دوم روی کار آمدند و پی‌سوزها از خانه‌ها خداحافظی کردند. این چراغ‌ها انواع مختلفی داشتند؛ از جمله چراغ لامپا، چراغ توری یا چراغ زنبوری و چراغ فانوس.

فانوس

این واژه احتمالاً از واژه یونانی«فانس» به معنای «شفاف» گرفته شده است که همچنین به آن، «هموج» نیز می‌گویند. چراغ محفظه‌داری است که بیشتر در قدیم، در آمد و رفت به همراه خود می‏‌بردند یا جهت روشن‌کردن مسافت زیادی بر بالای بلندی مانند منار نصب می‌کردند. فانوس از مواد غیر پوشاننده نور ساخته می‌شود؛ خواه آن ماده شیشه و بلور باشد یا کاغذ یا پارچه و در آن چراغ می‌گذارند تا از باد محفوظ بماند.

گردسوز

چراغ لامپا، چراغی است که ماده سوختنی آن نفت و شامل لوله و سرپیچ است که در گذشته کاربرد داشته است. فتیله این نوع چراغ با آغشته شدن به نفت شعله‌ور می‌شود و در محفظه شیشه‌ای ایجاد نور می‌کند. تفاوت گردسوز با لامپا بدنه فلزی و همچنین فتیله پهن آن است که به شکل دایره‌ای به دور شیشه قرار می‌گیرد.

چراغ توری یا چراغ زنبوری

نحوه‌کار آن‎ها به این صورت بود که نفت سفید در محفظه‌ای فلزی قرار داشت و ابتدا با ریختن الکل در جای مخصوص، محل عبور نفت از مخزن به تور را گرم می‌کردند تا نفت به صورت بخار درآید. سپس با زدن تلمبه نفت تبخیر شده به قسمت توری که از سقف چراغ آویزان بود هدایت و نور سفیدی از آن منتشر می‌شد و گرمای حاصل از آن باعث می‌شد نفت باقی‌مانده نیز تبخیر و برای سوختن آماده شود. این چراغ برای آماده به‌کار شدن، مدت زمانی نیاز دارد تا گرم شود و هر از گاهی نیز باید به آن تلمبه زده بود تا نور آن کم نشود.

مزیتی که این چراغ‌ها نسبت به سایر چراغ‌های پیشین داشتند، نور زیاد آنها و همچنین مصرف بسیارکم نفت در این چراغ‌ها بود. اما مشکل حساس بودن توری این چراغ‌ها به تکان خوردن و لمس شدن بود که خیلی زود از بین می‌رفت.

کلام آخر

همانطور که در این مقاله خواندید عوامل نوری زیادی وجود دارند که به تامین نور مصنوعی کمک می‎کنند. در ابتدا از آتش به عنوان عامل نوری استفاده می‎کردند، بعد از آن، شمع، فانوس، چراغ لامپا و چراغ توری یا چراغ زنبوری و … ، به نورهای مصنوعی اضافه شدند. هر یک از این نورهای مصنوعی، ویژگی‌های خاصی دارند و شرایط استفاده از آن‌ها متفاوت است.

سوالات متداول:

در گذشته، شمع از چه موادی تهیه می‏‌شد؟

چربی حیوانات

واژه فانوس یعنی چه؟

واژه فانوس از واژه یونانی «فانس» به معنای «شفاف» گرفته شده است که همچنین به آن، «هموج» نیز می‌گویند.

چراغ لامپا چیست؟

چراغ لامپا، چراغی است که ماده سوختنی آن نفت و شامل لوله و سرپیچ است که در گذشته کاربرد داشته است.