با توجه به اهمیت نور و جایگاه ویژه‌ی آن در زندگی، این امر در معماری نیز در نظر گرفته شده است و به عنوان عنصری مهم در همه نوع معماری در تمامی زمان‌ها مورد توجه بوده است.
در معماری سنتی ایرانی، معماری معاصر، معماری مدرن و بسیاری دیگر از سبک‌های معماری، به نور، نگاه ویژه‌ای شده و به عنوان عاملی اصلی در کنار دیگر ویژگی‌های ساخت بنا در نظر گرفته می‌شود. در این مقاله، قصد داریم به‌طور کامل دربارهی نورپردازی در معماری صحبت کنیم. همراه ما باشید.
تعریف نورپردازی در معماری
در هنر معماری، نور یکی از اجزایی است که کنار عناصر و مفاهیم دیگر از قبیل ساختار، نظم فضایی، مصالح، رنگ و … مطرح می‌شود و در طراحی به عنوان یک عنصر مجزا باید نقش خود را ایفا کند.
معماری ایرانی نیز از نور به عنوان عنصری کاربردی در تمام دوره‌های خود استفاده کرده و از نور اعم از طبیعی و مصنوعی توسط عناصر کنترلکننده آن همچون رواق، تابش بند، سایه‌بان، ساباط، جامخانه، روزن، روشندان، شباک و … بهره برده است.
تاریخچه نور در معماری جهان
در مصر باستان نور اهمیتی ویژه داشت. بنا به موقعیت سرزمین مصر، شدت نور و در نتیجه تضاد میان سایه و روشن بسیار زیاد است. فرم‌های صریح و هندسی که در معماری مصر از آن استفاده شده است، با گوشه‌های تیز و دقیق در زیر نور شدید اثری خاص داشته است.
لوکوربوزیه در این ارتباط می‌گوید: معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیرهکننده مجموعه‌ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است. چشمهای ما برای این آفریده شده‌اند که فرمها را زیر نور ببینیم. این سایه و روشنها هستند که فرمها را در مقابل ما برهنه می‌کنند.
مکعب، مخروط، کره، استوانه و هرم اولین فرمهایی هستند که نور، آنها را به ما عرضه میکند. تصاویر آنها ناب، ملموس و صریح هستند، اما در معماری مصر بازی نور و سایه تنها محدود به فرم‌های بزرگ اولیه نیست. سطوح این احجام از نقوش برجستهای پوشیده شده‌اند که با کمال ظرافت نقشپردازی و بر سنگ تراشیده شده‌اند و به این ترتیب پدیدهی سایه روشن در اینجا در مقیاسی کوچک‌تر نیز تکرار شده است.
تاریخچه نور در معماری ایران
دانستن روند بهره‌گیری از نور خورشید به اندازه‌ی روند شکلگیری مصالح یا شکلهای مختلف زیربنائی ساختمان جهت طراحی بسیار لازم است. اولین تاریخی که ما از آن اطلاع داریم سده‌ی سوم هزاره چهارم قبل از میلاد است که در آن زمان جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیوارههای خارجی استفاده می‌کردند. در شهر سوخته از هزارههای سوم و دوم قبل از میلاد، از روی آثار خانه‌هایی که دیوار آنها تا زیر سقف باقی مانده بود می‌توان استنباط کرد که هر اطاق از طریق یک در به خارج ارتباط داشته و فاقد پنجره بوده‌اند.
در دوره‌ی عیلام در حدود 1300 و 1400 قبل از میلاد نیز، نمونه‌ای از پنجره‌های شیشه‌ای بهدست آمده که شامل لولههایی از خمیر شیشه است که در کنار هم و در داخل یک قاب جای گرفته است و در جهت روشن کردن داخل بنا مورد استفاده قرار میگرفت. از جمله کهن‌ترین مدارک و نمونه‌های در و پنجره در معماری ایران را شاید بتوان در نقش قلعههای مادی در آثار دوره‌ی شاروکین یافت.
نقش هشتی در نوررسانی به بنا
بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون باید نور شکسته شود، تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر واردشونده نداشته باشد. یکی از عوامل مهم معماری در تقسیم و شکست شدت نور، هشتیهای ورودی هستند که گرد یا چندضلعی ساخته شدند. در بالای هشتی معمولاً نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال می‌دهد. به‌کار بردن این شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور و حرارت از ویژگی‌های معماری سنتی، به ویژه در حاشیه کویر است.
تاریخچه نورگیری در معماری
شواهد نشان می‌دهد که نور در تاریخ ایران نقش بهسزایی در روند معماری‌ها داشته است. از روی نقش برجسته آشوری می‌توان روزنههایی را که بر روی برجها ساخته شده‌اند، تشخیص داد.
در دوره‌ی هخامنشی در تخت جمشید وضع درها به خوبی روشن و پاشنه گرد آنها اغلب به جای مانده است. از خصوصیات سبک ایرانی، تعبیه سایه‌بان و آفتابگیر برای ساختمان‌ها است.
بر اساس تحقیقات پروفسور ولفانگ، معلوم شده که انحراف زوایای بناهای تخت جمشید بر اساسی ساخته شده که به وسیلهی ایجاد سایه روشنهای گوناگون تعیین روز اول سال و فصول مختلف میسر شده است و این انحراف به معمار ایرانی اجازه داده تا مکان‌های مورد نیاز برای زیستن را طوری بسازد که در فصول مختلف سال، هر خانه به مقدار لازم از آفتاب و روشنایی استفاده کند.
از نورگیری بناهای اشکانی اطلاع چندانی در دست نیست، اما بزرگان در مورد کاخ هاترا میگویند: تالارهای این مجموعه دارای سقف چوبی بوده‌اند. ارتفاع آنها مختلف و نیز روشنائی آنها از دریچهها و هلالهایی بوده که به سمت شرق باز میشدند. ساسانیان تمایل به نشان دادن تضاد بین سایه و روشنایی داشته‌اند و این امر در تمام بناهای آنها مشهود است. نوک گنبدهای بناهای چهار طاقی آنها به صورت روزنه درآمده، زیرا برای افروختن آتش به آن احتیاج داشته‌اند.
ایوان کرخه در خوزستان، طرز نور گرفتن از اطاق را برای اولین بار نشان می‌دهد. روش استفاده از طاق گهوارهای که از انواع طاق‌سازی‌های عصر ساسانی است، به معمار اجازه میداد که در فاصلهی میان دو قوس، پنجره تعبیه کند و روشنایی بنا را تأمین کند.
طریقهی نورگیری از جام خانه نیز همانطور که گفته شد بعد از هخامنشیان تا مدتهای بسیار به عنوان یک سنت مطرح شد و مورد استفاده قرار گرفت. در دوره‌ی ساسانی استفاده از گنبد به شکل وسیعی معمول شد و جزو ویژگی‌های معماری این دوره به‌شمار می‌رفت. بر روی گنبد، روزنههایی با حفره‌هایی تعبیه می‌کردند که احتمالاً برای پوشش آنها از شیشه استفاده می‌شد. تا زمانی‌که ساسانیان از دیوارهای حمال جهت تحمل بار گنبد استفاده می‌کردند، نور ساختمان از روزن وسط گنبد یا از روزنههای تعبیه شده بر روی آن تأمین می‌شد. پس از آن که بار سقف گنبدی را به کمک قوس‌ها روی جرزها انتقال دادند، توانستند در قسمت‌هایی از بدنه گنبدها نورگیرهایی را به صورت هلال خلق کنند.
نورگیری در معماری اصیل ایرانی
در معماری کهن ایرانی از عناصری در نورگیری استفاده می‌شد که به دو دسته تقسیم میشدند؛ یکی به عنوان کنترلکنندههای نور که تنظیم نور ورودی به بنا به عهده آنها بود و دیگری نورگیرها بودند. کنترلکنندههای نور را اگر در دو بخش در نظر بگیریم، بخش اول آن‌هایی که جزو بنا هستند؛ مثل رواق و بخش دوم آن‌هایی هستند که به بنا اضافه می‌شوند و گاهی حالت تزئینی دارند؛ مانند پرده.
عناصری که به عنوان نورگیرها مطرح می‌شوند، نامهای مختلفی دارند؛ از جمله روزن، شباک، در و پنجرهی مشبک، جام خانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریز و خوون، گل جام، پالکانه، فنزر، پاچنگ و تهرانی. در مقابل عناصری چون رواق، پرده، تابش بند، سایهبانها، سرادق و ساباط قرار دارند که نقش کنترلکنندهی نور و تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را برعهده دارند.
اقلیم و نور
باید در نظر داشت هر چند که نور خورشید همیشه برای ایجاد روشنایی طبیعی در یک ساختمان مورد نیاز است، اما از آنجا که این نور سرانجام به حرارت تبدیل می‌شود باید میزان تابش نور مورد نیاز برای هر ساختمان با توجه به نوع ساختمان و شرایط اقلیمی آن تأمین شود.
در واقع اهمیت تابش آفتاب به نوع اقلیم منطقه و فصول مختلف سال بستگی دارد. در شرایط سرد حداکثر انرژی خورشیدی مورد نیاز بوده و ساختمان باید در جهتی قرار گیرد که بیشترین تابش آفتاب را دریافت کند. بر عکس وقتی هوا گرم است، جهت ساختمان باید به نحوی باشد که شدت آفتاب در دیوارهای آن به حداقل رسیده و نیز امکان نفوذ مستقیم اشعه‌ی خورشید به فضاهای داخلی وجود نداشته باشد. به همین دلیل نحوهی نورپردازی بنا در اقلیمهای مختلف مثل گرم و خشک و حاشیه کویر و اقلیم گرم و مرطوب و سردسیر با هم متفاوت است و هرکدام در این مناطق بر حسب اقلیم خاص خود، نحوهی نورگیری و نورپردازی خاصی را میطلبد.
کلام آخر
با توجه به تمامی مسائلی که عنوان شد، می‌توان دریافت که نور، غیرمادی‌ترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماری ایرانی وجود دارد و در واقع سمبل فضایی معنوی است. در دوران معماری سنتی نحوهی نگاه به نور تحت تأثیر تفکر اسلامی به عالیترین درجهی خود رسیده است و مظهر عالم معنوی شناخته می‌شود.
معماری ایرانی به دنبال حقیقت و به معنی کمال است. نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد و این موضوع در کنار عوامل دیگر همانند اقلیم و موقعیت قرارگیری یک بنا و نحوهی استفاده از نور، مطرح می‌شود.
سوالات متداول:
عناصر کنترلکننده نور کدامند؟
عناصر کنترلکننده نور عبارتند از رواق، تابش بند، سایه‌بان، ساباط، جامخانه، روزن، روشندان و شباک.
در معماری کهن ایرانی عناصر در نورگیری به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
در معماری کهن ایرانی از عناصری در نورگیری استفاده می‌شد که به دو دسته تقسیم میشدند؛ یکی به عنوان کنترلکنندههای نور که تنظیم نور ورودی بنا به عهده آنها بود و دیگری نورگیرها بودند.
عناصر نورگیر کدامند؟
روزن، شباک، در و پنجرهی مشبک، جام خانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریز و خوون، گل جام، پالکانه، فنزر، پاچنگ و تهرانی، از جمله عناصر نورگیر هستند.