نورپردازی در معماری

با توجه به اهمیت نور و جایگاه ویژه‌ی آن در زندگی، این امر در معماری نیز در نظر گرفته شده است و به عنوان عنصری مهم در همه نوع معماری در تمامی زمان‌ها مورد توجه بوده است.

در معماری سنتی ایرانی، معماری معاصر، معماری مدرن و بسیاری دیگر از سبک‌های معماری، به نور، نگاه ویژه‌ای شده و به عنوان عاملی اصلی در کنار دیگر ویژگی‎های ساخت بنا در نظر گرفته می‌شود. در این مقاله، قصد داریم به‌طور کامل درباره‎‏ی نورپردازی در معماری صحبت کنیم. همراه ما باشید.

تعریف نورپردازی در معماری

در هنر معماری، نور یکی از اجزایی است که کنار عناصر و مفاهیم دیگر از قبیل ساختار، نظم فضایی، مصالح، رنگ و … مطرح می‌شود و در طراحی به عنوان یک عنصر مجزا باید نقش خود را ایفا کند.

معماری ایرانی نیز از نور به عنوان عنصری کاربردی در تمام دوره‌های خود استفاده کرده و از نور اعم از طبیعی و مصنوعی توسط عناصر کنترل‎کننده آن همچون رواق، تابش بند، سایه‌بان، ساباط، جامخانه، روزن، روشندان، شباک و … بهره برده است.

تاریخچه نور در معماری جهان

در مصر باستان نور اهمیتی ویژه داشت. بنا به موقعیت سرزمین مصر، شدت نور و در نتیجه تضاد میان سایه و روشن بسیار زیاد است. فرم‌های صریح و هندسی که در معماری مصر از آن استفاده شده است، با گوشه‌های تیز و دقیق در زیر نور شدید اثری خاص داشته است.

لوکوربوزیه در این ارتباط می‌گوید: معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره‎کننده مجموعه‌ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است. چشم‎های ما برای این آفریده شده‎اند که فرم‎ها را زیر نور ببینیم. این سایه و روشن‎ها هستند که فرم‎ها را در مقابل ما برهنه می‌کنند.

مکعب، مخروط، کره، استوانه و هرم اولین فرم‎هایی هستند که نور، آن‎ها را به ما عرضه می‎کند. تصاویر آن‎ها ناب، ملموس و صریح هستند، اما در معماری مصر بازی نور و سایه تنها محدود به فرم‎های بزرگ اولیه نیست. سطوح این احجام از نقوش برجسته‎ای پوشیده شده‎اند که با کمال ظرافت نقش‎پردازی و بر سنگ تراشیده شده‏اند و به این ترتیب پدیده‎ی سایه روشن در این‎جا در مقیاسی کوچک‌تر نیز تکرار شده است.

تاریخچه نور در معماری ایران

دانستن روند بهره‌گیری از نور خورشید به اندازه‌ی روند شکل‎گیری مصالح یا شکل‎های مختلف زیربنائی ساختمان جهت طراحی بسیار لازم است. اولین تاریخی که ما از آن اطلاع داریم سده‌ی سوم هزاره چهارم قبل از میلاد است که در آن زمان جهت کسب نور و سایه از ایجاد اختلاف سطح در دیواره‎های خارجی استفاده می‌کردند. در شهر سوخته از هزاره‎های سوم و دوم قبل از میلاد، از روی آثار خانه‌هایی که دیوار آن‎ها تا زیر سقف باقی مانده بود می‌توان استنباط کرد که هر اطاق از طریق یک در به خارج ارتباط داشته و فاقد پنجره بوده‌اند.

در دوره‎ی عیلام در حدود 1300 و 1400 قبل از میلاد نیز، نمونه‌ای از پنجره‌های شیشه‌ای به‎دست آمده که شامل لوله‎هایی از خمیر شیشه است که در کنار هم و در داخل یک قاب جای گرفته است و در جهت روشن کردن داخل بنا مورد استفاده قرار می‎گرفت. از جمله کهن‌ترین مدارک و نمونه‌های در و پنجره در معماری ایران را شاید بتوان در نقش قلعه‎های مادی در آثار دوره‎ی شاروکین یافت.

نقش هشتی در نوررسانی به بنا

بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون باید نور شکسته شود، تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر واردشونده نداشته باشد. یکی از عوامل مهم معماری در تقسیم و شکست شدت نور، هشتی‎های ورودی هستند که گرد یا چندضلعی ساخته ‎شدند. در بالای هشتی معمولاً نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال می‎دهد. به‌کار بردن این شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور و حرارت از ویژگی‌های معماری سنتی، به ویژه در حاشیه کویر است.

تاریخچه نورگیری در معماری

شواهد نشان می‌دهد که نور در تاریخ ایران نقش به‎‌سزایی در روند معماری‌ها داشته است. از روی نقش برجسته آشوری می‌توان روزنه‎هایی را که بر روی برج‎ها ساخته شده‎اند، تشخیص داد.

در دوره‎ی هخامنشی در تخت جمشید وضع درها به خوبی روشن و پاشنه گرد آن‎ها اغلب به جای مانده است. از خصوصیات سبک ایرانی، تعبیه سایه‌بان و آفتاب‎گیر برای ساختمان‌ها است.

بر اساس تحقیقات پروفسور ولفانگ، معلوم شده که انحراف زوایای بناهای تخت جمشید بر اساسی ساخته شده که به وسیله‎ی ایجاد سایه روشن‎های گوناگون تعیین روز اول سال و فصول مختلف میسر شده است و این انحراف به معمار ایرانی اجازه داده تا مکان‌های مورد نیاز برای زیستن را طوری بسازد که در فصول مختلف سال، هر خانه به مقدار لازم از آفتاب و روشنایی استفاده کند.

از نورگیری بناهای اشکانی اطلاع چندانی در دست نیست، اما بزرگان در مورد کاخ هاترا می‎گویند: تالارهای این مجموعه دارای سقف چوبی بوده‎اند. ارتفاع آنها مختلف و نیز روشنائی آن‎ها از دریچه‎ها و هلال‎هایی بوده که به سمت شرق باز می‎شدند. ساسانیان تمایل به نشان دادن تضاد بین سایه و روشنایی داشته‎اند و این امر در تمام بناهای آن‎ها مشهود است. نوک گنبدهای بناهای چهار طاقی آن‎ها به صورت روزنه درآمده، زیرا برای افروختن آتش به آن احتیاج داشته‌اند.

ایوان کرخه در خوزستان، طرز نور گرفتن از اطاق را برای اولین بار نشان می‎دهد. روش استفاده از طاق گهواره‎ای که از انواع طاق‌سازی‌های عصر ساسانی است، به معمار اجازه می‎داد که در فاصله‎ی میان دو قوس، پنجره تعبیه کند و روشنایی بنا را تأمین کند.

طریقه‎ی نورگیری از جام خانه نیز همانطور که گفته شد بعد از هخامنشیان تا مدت‎های بسیار به عنوان یک سنت مطرح شد و مورد استفاده قرار گرفت. در دوره‌ی ساسانی استفاده از گنبد به شکل وسیعی معمول شد و جزو ویژگی‎های معماری این دوره به‌شمار می‌رفت. بر روی گنبد، روزنه‎هایی با حفره‌هایی تعبیه می‌کردند که احتمالاً برای پوشش آن‎ها از شیشه استفاده می‌شد. تا زمانی‌که ساسانیان از دیوارهای حمال جهت تحمل بار گنبد استفاده می‌کردند، نور ساختمان از روزن وسط گنبد یا از روزنه‎های تعبیه شده بر روی آن تأمین می‌‎شد. پس از آن که بار سقف گنبدی را به کمک قوس‌ها روی جرزها انتقال دادند، توانستند در قسمت‌هایی از بدنه گنبدها نورگیرهایی را به صورت هلال خلق کنند.

نورگیری در معماری اصیل ایرانی

در معماری کهن ایرانی از عناصری در نورگیری استفاده می‌شد که به دو دسته تقسیم می‎شدند؛ یکی به عنوان کنترل‎کننده‌های نور که تنظیم نور ورودی به بنا به عهده آنها بود و دیگری نورگیرها بودند. کنترل‎کننده‎های نور را اگر در دو بخش در نظر بگیریم، بخش اول آن‌هایی که جزو بنا هستند؛ مثل رواق و بخش دوم آن‎هایی هستند که به بنا اضافه می‌شوند و گاهی حالت تزئینی دارند؛ مانند پرده.

عناصری که به عنوان نورگیرها مطرح می‌شوند، نام‎های مختلفی دارند؛ از جمله روزن، شباک، در و پنجره‎ی مشبک، جام خانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریز و خوون، گل جام، پالکانه، فنزر، پاچنگ و تهرانی. در مقابل عناصری چون رواق، پرده، تابش بند، سایه‎بان‎ها، سرادق و ساباط قرار دارند که نقش کنترل‎کننده‎ی نور و تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را برعهده دارند.

اقلیم و نور

باید در نظر داشت هر چند که نور خورشید همیشه برای ایجاد روشنایی طبیعی در یک ساختمان مورد نیاز است، اما از آنجا که این نور سرانجام به حرارت تبدیل می‎شود باید میزان تابش نور مورد نیاز برای هر ساختمان با توجه به نوع ساختمان و شرایط اقلیمی آن تأمین شود.

در واقع اهمیت تابش آفتاب به نوع اقلیم منطقه و فصول مختلف سال بستگی دارد. در شرایط سرد حداکثر انرژی خورشیدی مورد نیاز بوده و ساختمان باید در جهتی قرار گیرد که بیشترین تابش آفتاب را دریافت کند. بر عکس وقتی هوا گرم است، جهت ساختمان باید به نحوی باشد که شدت آفتاب در دیوارهای آن به حداقل رسیده و نیز امکان نفوذ مستقیم اشعه‌ی خورشید به فضاهای داخلی وجود نداشته باشد. به همین دلیل نحوه‎ی نورپردازی بنا در اقلیم‎های مختلف مثل گرم و خشک و حاشیه کویر و اقلیم گرم و مرطوب و سردسیر با هم متفاوت است و هرکدام در این مناطق بر حسب اقلیم خاص خود، نحوه‎ی نورگیری و نورپردازی خاصی را می‎طلبد.

کلام آخر

با توجه به تمامی مسائلی که عنوان شد، می‌توان دریافت که نور، غیرمادی‌ترین عنصر محسوس طبیعت، همواره در معماری ایرانی وجود دارد و در واقع سمبل فضایی معنوی است. در دوران معماری سنتی نحوه‎ی نگاه به نور تحت تأثیر تفکر اسلامی به عالی‎ترین درجه‎ی خود رسیده است و مظهر عالم معنوی شناخته می‌شود.

معماری ایرانی به دنبال حقیقت و به معنی کمال است. نور نشانی از حرکت به سمت حقیقت است که حالت فیزیکی و مادی ندارد و این موضوع در کنار عوامل دیگر همانند اقلیم و موقعیت قرارگیری یک بنا و نحوه‎ی استفاده از نور، مطرح می‌شود.

سوالات متداول:

عناصر کنترل‎کننده نور کدامند؟

عناصر کنترل‎کننده نور عبارتند از رواق، تابش بند، سایه‌بان، ساباط، جامخانه، روزن، روشندان و شباک.

در معماری کهن ایرانی عناصر در نورگیری به چند دسته تقسیم می‌‏شوند؟

در معماری کهن ایرانی از عناصری در نورگیری استفاده می‌شد که به دو دسته تقسیم می‎شدند؛ یکی به عنوان کنترل‎کننده‌های نور که تنظیم نور ورودی بنا به عهده آنها بود و دیگری نورگیرها بودند.

عناصر نورگیر کدامند؟

روزن، شباک، در و پنجره‎ی مشبک، جام خانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریز و خوون، گل جام، پالکانه، فنزر، پاچنگ و تهرانی، از جمله عناصر نورگیر هستند.