مسجد شیخ لطف الله اصفهان در میدان عالی‌قاپو با آن شکوه و عظمت، گنبد فیروزه‌ای و معماری بی‌مثل و مانندش، بیشتر از یک اثر تاریخی، شبیه نگینی است که در دل اصفهان می‌درخشد و در معماری ایران کمتر شبیه آن پیدا می‌شود.
این مسجد باشکوه، نورپردازی و معماری بی‌نقصی دارد. معمار مسجد با کاشی‌کاری و یاری‌گرفتن از نور طبیعی خورشید، فضای داخلی مسجد را به نحوی طراحی کرده که روحانی و باشکوه به‌نظر برسد و آرامشی بی‌نظیر داشته باشد. ما پیش‌تر درباره تاثیر نور خورشید بر سلامت ذهن صحبت کردیم. در این مقاله از مجله بروکس می‌خواهیم به‌صورت موردی درباره نورپردازی مسجد شیخ لطف الله بیشتر صحبت کنیم.
تاریخچۀ ساخت مسجد شیخ لطف الله اصفهان
بسیاری از مورخین معتقدند مسجد شیخ لطف الله اصفهان، مَدرَس (مدرسه دینی یا همان محل تحصیل طلاب) بوده است. این بنا، در عصر شاهنشاهی صفویان و به فرمان شاه عباس اول ساخته شده است. بنابر روایات تاریخی، معمار این شاهکار را شخصی به نام بنا محمدرضا برعهده داشته است. تمامی کتیبه‌های فیروزه‌ای رنگ مسجد نیز به خط هنرمندانی به نام علیرضا عباسی و باقر بنا است.
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد خود بر روی یک مسجد متروکه بنا شده است. در این میان، چیزی که بنای مسجد را نسبت به نمونه‌های دیگر، به‌خصوص مسجد شاه در جنوب میدان نقش جهان، متمایز کرده، معماری، کاشی‌کاری فیروزه‌ای و نقش و نگارهای حیرت‌انگیز آن است. در ادامه، خواندن مقاله نورپردازی در معماری اطلاعات شما را تکمیل می‌کند.
معماری مسجد شیخ لطف الله
اگر به این بنا سری زده باشید، بدون شک معماری مسجد شیخ لطف الله شما را هم حیرت‌زده کرده است. در بدو ورود، با عبور از دری چوبی وارد راهرویی می‌شوید که به سمت راست می‌پیچد و شما را به فضای داخلی مسجد هدایت می‌کند. با رسیدن به در اصلی، وارد فضایی چندضلعی می‌شوید که کاشی‌کاری‌های باشکوهش در هیچ جای دیگری از اصفهان دیده نشده است. تمامی روشنایی فضا نیز از پنجره بالای محراب و دیگر دریچه‌های مشبک است که با بازی رنگ‌ها چشم‌اندازی فیروزه‌ای پیش چشمتان نمایان می‌کند.
کف زمین تماماً فیروزه‌ای رنگ است و در اضلاع مسجد ستون‌هایی فیروزه‌ای به چشم می‌خورد. این ستون‌ها گویی به‌هم‌بافته شده‌اند و در انتها به گنبدی بی‌نهایت زیبا و چشم‌نواز می‌رسند.
طراحی دریچه‌های مسجد
معمار مسجد شیخ لطف الله اصفهان با طراحی دریچه‌های بالای محراب، فضایی را ساخته تا نور خورشید از دو پنجره پشت‌سرهم عبور کرده و سپس به داخل بتابد. این دو پنجره از هم فاصله داشته و مشبک هستند. مشبک‌ها یا همان سوراخ‌های روی پنجره باعث می‌شود تا نور خورشید بعد از دو بار شکست به داخل بتابد، تیزی نور مستقیم خورشید را نداشته باشد و به‌اصطلاح ملایم شود.
استاد محمدعلی اسلامی ندوشن بعد از بازدید از مسجد شیخ لطف الله، تابش نور در این بنا را ملایم و آراسته توصیف کرد که علاوه بر عبادتگاه، شبیه حجله‌ای با رنگ‌ها، منحنی‌ها و زاویه‌های دلربا است. بازی رنگ‌ها در کاشی‌کاری این بنا در نگاه استاد ندوشن به آمیختن خواسته‌های زمینی و عروج آسمانی تشبیه شده است.
رنگ غالب کاشی‌کاری‌های بنا، فیروزه‌ای و در قسمت گنبد زرد است. برخی اعتقاد دارند که این رنگ‌آمیزی نشانی از دامان طاووس است و گروهی دیگر از درویش مسلکان، میانه گنبد را که از دل این‌همه رنگ به نقطه مرکزی بنا می‌رسد، نشانی از وحدانیت خدا تعبیر کردند.
در ادامه می‌توانید به مقاله جایگاه نور طبیعی در زندگی انسان سر بزنید و درباره اهمیت وجود نور طبیعی در زندگی بیشتر بدانید.
بازی رنگ و نور با کمک دریچه‌ها
بنا بر زاویه تابش نور خورشید در نیمه اول و دوم سال، نورپردازی مسجد هم دستخوش تغییر می‌شود. در زیر گنبد 4 پنجره بزرگ و 16 پنجره کوچک به چشم می‌خورد. بزرگ‌ترین پنجره منبع اصلی تأمین نور فضای داخلی است و در شمال شرقی بنا واقع شده است. نقش این پنجره هدایت نور در ساعات اولیه روز به داخل مسجد است.
دریچۀ بالای ورودی، دومین منبع نور اصلی داخل بنا است و دیگر دریچه‌ها نور آمبیانس محیط را تأمین می‌کنند. اگر نظریه مَدرَس بودن مسجد شیخ لطف الله اصفهان را قبول داشته باشیم، به‌احتمال زیاد استاد هنگام تدریس در زیر محراب می‌نشسته و نور از دریچه بالای ورودی به او می‌تابیده و بدون شک فضا را روحانی‌تر می‌کرده است. دریچه‌های دیگر هم که تأمین‌کنندة نور آمبیانس بودند، با پشت طلاب و دانش‌آموزان برخورد داشتند.
مشبک و دوجداره بودن پنجره‌ها نقش مهمی در شکست نور داشته و شدت تیزی تابش اشعه خورشید را کنترل می‌کنند تا نور ملایم فضا را بیش از پیش روحانی و معنوی کند. این امر مهم به کمک کاشی‌کاری‌های هنرمندانه، اشعار نوشته‌شده، فرم گنبد دوار بالای سر طلاب و ستون‌های فیروزه‌ای که انگار مانند گیسویی بلند بافته شدند، به ایجاد چنین حس و ترکیب روحانی نیز بیشتر کمک می‌کنند.
در طول روز و تا هنگام ظهر که خورشید عمود به زمین می‌تابد، بیشترین نور داخل فضا از پنجره اصلی تأمین می‌شود. هرچه به ظهر نزدیک بشویم، نور بیشتری از دریچه‌هایی بالایی وارد شده تا در هنگام غروب فقط پنجره‌های مشبک پایین، تأمین‌کننده روشنی داخل مسجد باشند.
تمامی زوایای مسجد، تورفتگی و برآمدگی‌های داخلی نقش مهمی در هدایت نور دارند و معمار مسجد به‌خوبی توانسته از کنتراست نور با اشکال هندسی و زاویه‌بندی کاشی‌ها، شاهکاری فوق‌العاده دیدنی خلق کند.
ما در مقاله‌ای جداگانه در مورد نور طبیعی و مصنوعی و مزایای هرکدام صحبت کردیم که مطالعۀ آن برای آشنایی با مزیت استفاده از نور طبیعی خورشید، خالی از لطف نیست.
کلام آخر
نورپردازی مسجد شیخ لطف الله در نوع خود بی‌نظیر است و در بناهایی مانند مسجد شاه یا مسجد جامع اصفهان هم به چشم نمی‌خورد. پیشنهاد می‌کنیم این‌همه زیبایی و بازی رنگ و نور را خودتان هم از نزدیک ببینید تا به‌خوبی تفاوت نور طبیعی و نور مصنوعی را لمس کنید. اگر شما هم به این مکان تاریخی اصفهان سر زده‌اید از تجربه خود برای ما بنویسید.
سؤالات متداول:
آیا در تمامی بناهای تاریخی ایران از نور استفاده شده است؟
بله، باتوجه به اینکه تا پیش از اختراع برق، تنها منبع اصلی بشر برای روشنایی نور خورشید بوده، معماری سنتی ایران از فضاهایی مانند دریچه، پنجره مشبک و پنجره ارسی برای تأمین نور فضای داخلی استفاده کرده است.
آیا کاشی‌کاری‌های مسجد شیخ لطف الله در زیبایی بصری و بازی رنگ و نور بنا تأثیر دارد؟
بدون شک بله. انتخاب رنگ زرد و فیروزه‌ای در کاشی‌کاری داخل بنا با تابش نور ملایم خورشید هارمونی و تناسب دارد. همین مورد توانسته فضای داخلی مسجد را روحانی و معنوی کند.
تفاوت عمده مسجد شیخ لطف الله با دیگر مساجد اصفهان چیست؟
مسجد شیخ لطف‌الله، شبستان و صحن ورودی ندارد. گنبد بی‌نقص، کاشی‌کاری‌های تکرارنشدنی و نورپردازی خاص از مهم‌ترین تفاوت‌های این مسجد با سایر بناهای مذهبی اصفهان است.