نورپردازی مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک شیراز معروف به مسجد صورتی یکی از زیباترین و دیدنی‌ترین بناهای تاریخی و مذهبی ایران است. این بنای حیرت‌انگیز در قلب بافت تاریخی شهر شیراز و نزدیک به خانه تاریخی زینت‌الملوک واقع شده است. شهرت مسجد نه فقط به‌خاطر کاشی‌کاری‌های صورتی بلکه بیشتر بابت نورپردازی شگفت‌انگیز آن در شبستان غربی است؛ جایی که نور خورشید با عبور از هفت در چوبی منبع روشنایی فضای داخل است.

تا پیش از اختراع لامپ و جریان برق، اصلی‌ترین منبع روشنایی نور خورشید بود که در معماری ایران نیز به‌خوبی از این موهبت استفاده شده است. پیش‌ از این هم در مقاله‌ای مجزا جایگاه نور طبیعی در زندگی انسان را توضیح دادیم و به تأثیرات مثبت آن اشاره کردیم. امروز هم نگاهی به نورپردازی مسجد نصیرالملک شیراز خواهیم داشت.

تاریخچه مسجد نصیرالملک شیراز

کلنگ مسجد نصیرالملک در سال ۱۲۵۵ به فرمان میرزاحسن علی خان ملقب به نصیرالملک زده شد. ۱۲ سال بعد مسجد صورتی با کاشی‌کاری و مقرنس‌های چشم‌نواز و دو شبستان شرقی و غربی آماده شد.

در بدو ورود به مسجد و بعد از عبور از در اصلی، از راهرویی عبور خواهید کرد که طاق‌نمایی بزرگ با کاشی‌کاری چشم‌نواز دارد. در صحن حیاط، حوضی مستطیل شکل به چشم می‌خورد. اگر آماده تماشای این بازی رنگ و نور هستید، به سمت راست بروید و وارد شبستان اصلی شوید.

معماری مسجد نصیرالملک شیراز

معماری مسجد نصیرالملک شیراز همچون نورپردازی‌اش خاص و متفاوت است. مسجد دو شبستان شرقی و غربی دارد. یکی از شاخصه‌های اصلی معماری این بنا کاشی‌کاری‌های صورتی رنگ آن است. علاوه بر دو شبستان، طاق مروارید دیگر شاهکار معماری آن است که به شاه‌نشین هم معروف است.

شاه‌نشین یا طاق مروارید مسجد نصیرالملک با کاشی‌های رنگارنگ تزئین شده که مزین به آیاتی از قرآن هستند و با فضای روحانی مسجد تناسب دارند. البته یکی از نکات خاص معماری مسجد نصیرالملک عدم تقارن ایوان شمالی و جنوبی است. درحالی‌که یکی از ویژگی‌های جالب‌توجه معماری اسلامی – ایرانی تناسب و تقارن ستون‌هاست، در مسجد نصیرالملک خبری از تقارن نیست. در بخش شمالی مسجد هیچ گلدسته‌ای بنا شده و همین مورد در کنار نورپردازی حیرت‌انگیز، از تفاوت‌های عمده نصیرالملک با دیگر بناهای تاریخی است.

ویژگی خارق‌العاده دیگر این بنا، ستون‌های دوازده‌گانه است که به دو ردیف 6‌تایی تقسیم می‎‌شود. این ستون‌ها به‌صورت مارپیچ گچ‌کاری و تزئین شدند و شباهت بسیاری به معماری ستون‌های مسجد وکیل دارند. مابین هر جفت ستون، طاق‌هایی به شکل قوسی طراحی شده که به حجاری‌های چشم‌نواز می‌رسد. برخلاف قرینه نبودن ایوان شمالی و جنوبی مسجد، ستون‌های داخلی در تقارن باهم ساخته شدند. اگر سرتان را بالا بیاورید، ناخودآگاه از این تناسب و نظم احساس آرامش خواهید داشت.

اگر تمایل دارید با انواع معماری و نورپردازی آشنا شوید، به مقاله نورپردازی در معماری مراجعه کنید و اطلاعات خود را در این زمینه کامل کنید.

نورپردازی مسجد صورتی

مسجد نصیرالملک نه فقط به‌خاطر کاشی‌کاری‌های عمدتاً صورتی، بلکه به دلیل نورپردازی چشم‌نواز و خارق‌العاده‌اش به مسجد صورتی معروف است. نقطۀ شروع این نورپردازی متفاوت و حیرت‌انگیز هفت در چوبی شبستان است که تماماً با شیشه‌‎های صورتی، زرد، قرمز، سبز و آبی تزئین شده و بار اصلی نورپردازی فضای داخلی شبستان را بر عهده دارد.

نور خورشید با عبور از این هفت در و بعد از شکست، مستقیماً به فضای داخلی شبستان می‌تابد تا هم تأمین‌کننده روشنایی درون باشد و هم فضایی روحانی و معنوی برای عبادت به میهمانان هدیه کند. این ترکیب رنگ و نورپردازی عجیب موجب شده که مسجد نصیرالملک به مسجد صورتی مشهور شود و گردشگران بسیاری برای تماشای این شاهکار سری به آن بزنند.

مسجد صورتی شیراز بدون بهره‌بردن از صنعت برق، نورپردازی کاملی دارد که علاوه بر تأمین روشنایی فضای داخلی، آرامش و فضای معنوی بی‌نظیری دارد. نور خورشید با عبور از این شیشه‌ها در تناسب کامل با فرش‌های خوش‌رنگی است که روی زمین پهن شده و با ستون‌ها هارمونی کاملی دارد. چنین شاهکار هنری موجب شده بیننده بتواند ساعت‌های متوالی در شبستان بنشیند و از این‌همه زیبایی لذت ببرد.

بهترین زمان بازدید برای تماشای این بازی رقص و نور ساعت ۸ تا ۱۰ صبح است و بعد از آن به‌مرور تابش نور خورشید ملایم می‌شود. بر خلاف تصور بسیاری که ظهر را زمان بازدید می‌دانند، ۸ صبح مسجد صورتی کامل‌ترین شکست نور و تابش خورشید را دارد. در واقع این مسجد در زمره یکی از زیباترین نورپردازی‌ها شناخته می‌شود. در مقاله زیباترین نورپردازی‌های جهان مفصل در این مورد صحبت کردیم که مطالعه آن زمان زیادی از شما نمی‌گیرد.

شبستان زمستانی مسجد نصیرالملک

مسجد نصیرالملک شیراز شبستان دیگری هم دارد که به شبستان زمستانی معروف است. شبستان زمستانی در قسمت شرقی مجموعه بنا شده که باتوجه‌به طلوع خورشید از سمت شرق، معمار بنا فرصتی برای استفاده از نور خورشید برای نورپردازی داخلی مجموعه نداشته است. از طرف دیگر این قسمت در زمستان استفاده می‌شده و برای حفظ گرمای داخل هیچ در چوبی و پنجره ارسی شیشه‌ای ندارد. تزئینات شبستان زمستانی ستون‌های متناسب و کاشی‌های لاجوردی است.

شبستان زمستانی بر خلاف شبستان غربی، ساده و بدون رنگ‌ولعاب ساخته شده تا در روزهای سرد زمستانی، حس گرما را به داخل منتقل کند. معماری متفاوت این قسمت شامل ۸ طاق‌نما است که مزین به کاشی‌های لاجوردی است.

اگر مشتاق هستید دربارۀ کاربرد نور طبیعی در معماری بدانید، مقاله تاریخچه استفاده از نور قبل از تولید الکتریسیته را برای شما آماده کردیم.

کلام آخر

مسجد نصیرالملک معروف به مسجد صورتی شیراز یکی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های تاریخی شهر است که در زمره بهترین نورپردازی‌های جهان قرار دارد. این بنا با استفاده از نور طبیعی خورشید، فضایی رنگین‌کمانی را در قسمت غربی ایجاد کرده که بی‌نهایت چشم‌نواز و دیدنی است.

استفاده از نور طبیعی خورشید از دیرباز تأثیر مهمی در ساخت‌وساز بناهای تاریخی داشته و معمار این بنا به‌خوبی توانسته از این موهبت الهی در ساخت یک شاهکار استفاده کند.

سؤالات متداول:

آیا مشابه نورپردازی مسجد نصیرالملک در دیگر بناهای تاریخی ایران وجود دارد؟

مشابه نورپردازی مسجد نصیرالملک را تقریباً در هیچ بنایی تاریخی نمی‌توان مشاهده کرد. البته عمارت‌های بسیاری در شهرهای مختلف ایران از این هنر برای تأمین روشنایی فضای داخلی بنا استفاده کردند، اما هیچ‌کدام به‌پای ظرافت و زیبایی نورپردازی مسجد صورتی نمی‌رسد.

آیا نورپردازی مسجد نصیرالملک جنبه روانی هم دارد؟

بله، معمار مسجد نصیرالملک شیراز به‌خوبی با استفاده از هنر کاشی‌کاری، تناسب ستون‌ها و استفاده از نور طبیعی خورشید توانسته به روحانیت و معنویت فضای داخلی شبستان کمک کند تا عبادت‌کنندگان احساس آرامش بیشتری داشته باشند.

چرا شبستان زمستانی نورپردازی ندارد؟

شبستان زمستانی در قسمت شرقی مجموعه بنا شده که باتوجه‌به طلوع خورشید از سمت شرق، معمار بنا فرصتی برای استفاده از نور خورشید برای نورپردازی داخلی مجموعه نداشته است. از طرف دیگر این قسمت در زمستان استفاده می‌شده و برای حفظ گرمای داخل هیچ در چوبی و پنجره ارسی شیشه‌ای ندارد. تزئینات شبستان زمستانی ستون‌های متناسب و کاشی‌های لاجوردی است.