آلودگی نوری چیست و چه خطرهایی دارد؟
همین امشب از پنجره به آسمان نگاه کنید. آیا می‌توانید ستاره‌ها و کهکشان راه شیری را ببینید؟ اگر خبری از ستاره‌ها نیست، شما هم مثل 3 میلیارد نفر دیگر در کره زمین، اسیر آلودگی نوری شده‌اید. پدیده‌هایی مثل آلودگی هوا یا آلودگی آب آن‌قدر پرسروصدا و معروف هستند که هر روز حداقل یک خبر از آن شنیده می‌شود. اما آلودگی نوری معمولاً ناشناخته‌تر و برای بسیاری از افراد کم‌اهمیت‌تر است، اگرچه از نظر مشکلات و عوارضی که ایجاد می‌کند، دست‌کمی از آلودگی‌های دیگر ندارد.
آلودگی نوری از چه زمانی شروع شد؟
روزهای روشن و شب‌های تاریک تا همین یکی، دو قرن پیش از بدیهی‌ترین ویژگی‌های زندگی طبیعی بوده‌اند. تا قبل از کشف الکتریسیته و ساخت اولین چراغ‌های برقی، ابزار روشنایی مثل چراغ‌های نفتی یا فانوس‌ها تنها برای روشنایی‌های نقطه‌ای و بیشتر برای مصارف داخل بناها یا خانه‌ها استفاده می‌شدند. تأمین روشنایی علاوه بر اینکه کار ساده‌ای نبود، هزینه‌بر هم بود. به همین دلیل سبک زندگی در آن دوران بر مبنای کار و فعالیت در روز و استراحت در شب بود تا به کمترین میزان روشنایی نیاز باشد.
اما با گسترش شهرنشینی و ایجاد نیازهای جدید مثل تأمین امنیت، از انواع چراغ‌های گازی برای روشنایی معابر شهری استفاده شد. از همین زمان بود که آرام‌آرام پدیده‌ای به اسم آلودگی نوری متولد شد. اولین‌بار در سال ۱۸۶۶ بود که مردم در شهرهایی مثل پاریس و لندن متوجه شدند که دیگر نمی‌توانند ستاره‌های کم‌نور را در آسمان ببینند. زیرا به‌خاطر دود متصاعد شده از چراغ‌های گازی، لایه‌ای از غبار و دود مانع رسیدن نور ستاره‌ها به زمین می‌شد.
با آغاز انقلاب صنعتی و اختراع چراغ‌های برقی، آلودگی نوری چهره ترسناک‌تری از خود نشان داد. شاید آن زمان کمتر کسی می‌توانست تصور کند که تماشای ستاره‌ها برای میلیاردها نفر از ساکنین زمین به یک رؤیا تبدیل شود.
آلودگی نوری چگونه ایجاد می‌شود؟
وقتی میزان نور مصنوعی حاصل دست انسان به‌قدری زیاد شود که با نور طبیعی شب رقابت کند و بر آن چیره شود، آلودگی نوری اتفاق می‌افتد. ساده‌ترین راه تشخیص آلودگی نگاه به آسمان است. اگر نتوانید ستاره‌ها یا کهکشان راه شیری را ببینید، یعنی در منطقه آلوده‌ای زندگی می‌کنید. این اتفاق بیشتر در شهرها یا مناطق صنعتی و کارخانه‌ها اتفاق رخ می‌دهد و منابع اصلی ایجاد آلودگی، نور بیش‌ازحد و پرت‌شده ناشی از چراغ‌های معابر، بیلبوردها، نورپردازی‌های شهری، چراغ‌های آسمان‌خراش‌ها، مانیتورهای بزرگ خیابانی، روشنایی مراکز تجاری و ادارات، نورافکن‌های زمین‌های ورزشی، نور لامپ سالن‌های ورزشی و میلیون‌ها منابع نوری دیگری است که در تمام جهت‌ها نور متصاعد می‌کنند.
این روشنایی‌های بیش‌ازحد منجر به 4 پدیده اصلی می‌شوند که می‌توانیم آن‌ها را
اجزای اصلی و عوامل آلودگی نوری
- درخشندگی اضافه (Glare): درخشندگی اضافه زمانی است که منبع نور، بیش از آنچه که لازم است نور تولید می‌کند و این نور اضافه به ناراحتی بصری منجر می‌شود. مثلاً اگر یک چراغ برق باید یک شعاع 2 متری از خیابان را روشن کند، در عوض با نورپردازی نامناسب و نشت نوری، 3 متر از فضا را روشن کند.
- گنبد نوری (Sky Glow): زمانی که آلودگی نوری در یک منطقه زیاد شود، آسمان تیرگی خود را از دست می‌دهد و برافروخته به‌نظر می‌رسد. اگر در این حالت آن منطقه را از یک فضای دور تماشا کنیم، مثل این است که گنبدی از نور بر روی آن شکل‌گرفته است.
- تجاوز نوری (Light Trespass): زمانی که نور به منطقه‌ای متصاعد شود که نباید. برای مثال اگر خانه شما در نزدیکی خیابان است و نور چراغ برق تا داخل اتاق شما می‌آید، تجاوز نوری اتفاق می‌افتد.
- درهم‌ریختگی نوری (Clutter): وقتی که منابع نوری مختلفی بدون هیچ نظم و قاعده‌ای در کنار هم قرار داشته باشند و منجر به آشفتگی و سردرگمی شوند، درهم‌ریختگی رخ می‌دهد. مثلاً یک خیابان شلوغ را در نظر بگیرید که نور تابلوهای مغازه‌ها، تیرهای برق، بیلبوردها، چراغ‌های راهنمایی، ریسه‌های رنگی و نورپردازی در معماری ساختمان‌ها همگی در کنار هم یک فضای بصری زننده و سرگیجه‌آور تشکیل می‌دهند.
نورپردازی و نصب تجهیزات روشنایی، خود یک شاخه علمی به‌حساب می‌آید و باید کاملاً اصولی انجام شود. نه اینکه هرکسی مطابق باسلیقه شخصی خود نسبت به نورپردازی یک محیط اقدام کند. مهندسی روشنایی شاخه‌ای است که در آن تمامی عوامل مثل محدوده مجاز برای پراکندگی نوری، میزان تابش از سطوح منعکس‌کننده نور و هدایت نور برای روشن‌کردن منطقه‌ای خاص بررسی و محاسبه می‌شود. سپس مطابق تمامی این محاسبات، نورپردازی انجام می‌شود تا کمترین میزان آلودگی رخ دهد.
آلودگی نوری باعث ایجاد چه مشکلاتی می‌شود؟
مشکلات و خطرات ناشی از آلودگی نوری زیاد ملموس نیست. شاید به همین دلیل است که توسط بسیاری از افراد نادیده گرفته می‌شود و در سیاست‌گذاری‌های شهری هم معمولاً مورد غفلت و بی‌توجهی قرار می‌گیرد. مهم‌ترین خطرات آلودگی نوری متوجه تعادل اکوسیستم طبیعی و سلامتی انسان‌ها می‌شود.
·از بین رفتن تعادل طبیعت
سیستم جهت‌یابی در بسیاری از گونه‌های حیوانی با نور طبیعی کار می‌کند. حیوانات برای بازگشت به لانه یا پیداکردن مسیر مهاجرت بر اساس نور آسمان کار می‌کنند. بسیاری از گونه‌های پرنده‌های مهاجر در شب پرواز می‌کنند، اما زمانی که به مناطق شهری و صنعتی وارد می‌شوند، به دلیل مواجهه با منابع مصنوعی نور دچار سردرگمی می‌شوند و راه را گم می‌کنند و یا به دلیل خطای دید ناشی از آلودگی با موانع مختلف برخورد می‌کنند و از بین می‌روند. برای اینکه بدانید این خطر چقدر جدی است، بیایید برخی از آمار را با هم مرور کنیم:
۲۰۰ گونه از پرندگان آمریکای شمالی برای مهاجرت، در طول شب پرواز می‌کنند. تخمین زده می‌شود که در هرسال ۱۰۰ میلیون تا یک میلیارد پرنده کشته می‌شوند، به این دلیل که به‌خاطر وجود منابع نوری متعدد و سردرگمی در جهت‌یابی به ساختمان‌ها و موانع برخورد می‌کنند. در شهر تورنتو به‌ازای هر ساختمان، سالانه ۱۰ پرنده از بین می‌روند و فقط در نیویورک هرسال ۱۰ هزار پرنده مهاجر به‌خاطر برخورد با آسمان‌خراش‌ها کشته می‌شوند.
مهم است بدانید این خطرات مرگبار فقط متوجه پرندگان نیست. لاک‌پشت‌های ماده برای تخم‌گذاری به ساحل می‌آیند و مسیر بازگشت به دریا را با استفاده از نور ستارگان پیدا می‌کنند، اما به‌خاطر آلودگی نوری ساحل‌ها، در بسیاری از موارد نمی‌توانند مسیر درست را پیدا کنند و به‌جای دریا، سر از خیابان و اتوبان در می‌آورند و در برخورد با ماشین‌ها کشته می‌شوند. این‌ها فقط مثال‌هایی بسیار کوچک از خطرات آلودگی نوری برای طبیعت بودند. واقعیت این است که کل چرخه طبیعت با تمام جانداران و گیاهان خود در معرض خطرهای بسیاری زیادی قرار دارند و نورهای اضافه می‌توانند بسیاری از گونه‌ها را در معرض انقراض قرار دهند.
·تهدید سلامتی انسان‌ها
بدن انسان‌ها یک ساعت داخلی دارد که به‌واسطه آن ریتم بیولوژیکی بدن تنظیم می‌شود. یکی از مهم‌ترین عواملی که این ساعت بر اساس آن تنظیم می‌شود، نور است. اما در زندگی مدرن به دلیل وجود برق و اسکرین‌های همیشه روشن گوشی و لپ‌تاپ، ما پدیده روشنایی ۲۴ ساعته را تجربه می‌کنیم که برای بدن اتفاقی کاملاً جدید است. به همین دلیل بسیاری از فعل‌وانفعالات داخلی با تغییراتی مواجه می‌شوند.
اگر می‌خواهید بیشتر از اثرات مخرب نورهای ساخت انسان بدانید، مقاله آیا نور مصنوعی به بدن انسان آسیب می‌زند؟ را بخوانید.
چرخه طبیعی خواب اولین نقطه اصابت ترکش‌های حاصل از این نوع آلودگی و تغییر ساعات خواب بر بدن است. بسیاری از ما با انواع مشکلات خواب دست‌وپنجه نرم می‌کنیم و نمی‌توانیم از نعمت خواب عمیق در شب بهره ببریم. از طرف دیگر هورمون ملاتونین در شب و تاریکی ترشح می‌شود و ریتم شبانه‌روزی بدن را تنظیم می‌کند. برای کسانی که در معرض آلودگی شدید نوری در شب هستند، کمبود این هورمون می‌تواند مشکلات زیادی مثل افسردگی، خستگی مفرط، سردرد، استرس و بیماری‌های قلبی را ایجاد کند. سیستم ایمنی بدن هم در ساعات تاریکی یعنی از ۱۱ تا 3 شب بیشترین میزان تحرک و فعالیت را دارد. بنابراین کسانی که نمی‌توانند تاریکی و خواب شب را تجربه کنند دچار ضعف و نقص ایمنی می‌شوند.
برای اینکه بیشتر با اهمیت نور طبیعی شب آشنا شوید، به مقاله تاثیر ماه بر خواب انسان مراجعه کنید.
چاقی، دیابت زودهنگام و سرطان پستان و پروستات از مهم‌ترین عوارض به‌هم‌خوردن ریتم و ساعت داخلی بدن هستند.
· اتلاف منابع و گرم‌شدن کره زمین
یکی از مهم‌ترین اهداف متخصصان مهندسی روشنایی، نورپردازی دقیق و جلوگیری از پرتی نور است. چراکه مطابق آمار در کشور آمریکا، حدود ۳۰ درصد نورهای خارجی به هدر می‌روند، یعنی در هرسال چیزی حدود 3 میلیارد دلار منابع انرژی در اثر اتلاف نور از بین می‌رود. این میزان معادل تولید ۲۱ میلیون تن کربن‌دی‌اکسید است که وارد جو زمین می‌شود و نابودی محیط‌زیست را سرعت می‌بخشد. برای این که متوجه شویم عمق فاجعه چقدر زیاد است، باید بدانید که برای خنثی‌کردن اثر این حجم از دی‌اکسیدکربن، باید ۸۷۵ میلیون درخت کاشته شود.
راهکارهای مقابله با آلودگی نوری
خاموشی نورهای اضافه و ساماندهی و بهینه‌سازی نورپردازی‌ها مهم‌ترین و ساده‌ترین راهکارهای مقابله با آلودگی نوری هستند. برخی از این راهکارها به سیاست‌گذاری کلان دولت‌ها نیاز دارند. مثلاً بریتانیا در ساعات مشخصی از شب که با نام Dark Hours شناخته می‌شود، تمامی چراغ‌های عمومی را خاموش می‌کند. یا اینکه بسیاری از نورپردازی‌های شهری باید دقیقاً متناسب با قوانین و استانداردهای روشنایی تنظیم شوند تا فقط محدوده‌های موردنیاز روشن شوند و نور به تمام جهات نتابد.
اما برخی دیگر از راهکارها الزاماً نیاز به قوانین دولتی و کلان ندارند. بلکه به‌سادگی و توسط خود شهروندان قابل تحقق هستند. استفاده از انواع لامپ‌های کم‌مصرف مثل لامپ LED، صرفه‌جویی در روشنایی، خاموش‌کردن چراغ‌های اضافه مخصوصاً نورهای خارج از ساختمان و تلاش برای آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی درمورد آلودگی نوری از جمله اقدامات شهروندی به‌شمار می‌روند.
کلام آخر
بسیاری از کودکان در کل دوران زندگی خود نمی‌توانند به تماشای زیبایی آسمان شب بنشینند. در آمریکا ۸۰ و در اروپا ۶۰ درصد از مردم در معرض مستقیم آلودگی نوری قرار دارند و در کل، یک‌سوم از مردم زمین یعنی حدود 3 میلیارد نفر، نمی‌توانند از خیره شدن به آسمان، سوسوزدن ستاره‌ها و رد شدن شهاب‌سنگ‌ها لذت ببرند. این آمار نشان می‌دهد زنگ خطر آلودگی نوری مدت‌هاست به صدا درآمده و بهتر است برای اینکه حسرت تماشای آسمان بی‌انتهای شب تا ابد بر دلمان نماند، از همین حالا به فکر باشیم.
سؤالات متداول:
آلودگی نوری چیست؟
زمانی که میزان منابع نور و روشنایی در یک محیط بیش از اندازه شود، طوری که آسمان شب دیده نشود، آلودگی نوری رخ داده است.
آلودگی نوری چه خطراتی دارد؟
تیرگی شب و نور ماه و ستارگان یکی از مهم‌ترین عوامل تعادل اکوسیستم‌های طبیعی و همین‌طور بدن انسان هستند. آلودگی نوری باعث تهدید سلامتی انسان‌ها و به‌خطر افتادن حیات گونه‌های طبیعی می‌شود.
راهکاری مقابله با آلودگی نوری چیست؟
خاموشی نورهای اضافه، جایگزینی لامپ‌های پرمصرف با مدل‌های کم‌مصرف، تلاش برای آگاهی‌بخشی و مطالبه از دولت‌های برای سیاست‌گذاری درست از مهم‌ترین راهکارها هستند.