تاثیر نور در فضاسازی شهری

تاریکی و از بین بردن آن توسط نور در شب نیازی بوده که از زمان ماقبل تاریخ تاکنون، همواره ذهن بشر را درگیر خودش دارد؛ از زمان شعله‎ی آتش و هیزم گرفته تا به امروز که دنیا، دنیای تکنولوژی است. هر روز باید منتظر شنیدن یک ایده‎ی جدید و خدمتی جدید از فعالان صنعت نور باشیم، گویی در ذات بشر بوده که نور را به تاریکی بیاورد و شب را همچون روز روشن کند.

انسان‌های اولیه با کندن دیواره غارها، سعی در انتقال نور روز به داخل غارهای تاریک داشتند. مسئولان آکسفورد کامپاین آوگاردنز بر این باورند که نقوش و حکاکی روی سنگ‌ها و دیواره غارها در عصر حجر، نمایان‌گر توجه و علاقه بشری به سوسوی نور بوده است. در این مقاله قصد داریم درباره‎ی تاثیر نور بر فضاسازی شهری صحبت کنیم. همراه ما باشید.

نورپردازی بناهای تاریخی

یکی از طراحان موفق اهل توکیو، عقیده‌اش را این گونه بیان می‌کند که نور همیشه زیباست، اما روشنایی در عین زیبایی می‌تواند زشت هم باشد. برای مثال به نظر بعضی افراد، نورپردازی بناهای تاریخی، نه تنها باعث زیبایی بیشتر آنها نمی‌شود، بلکه سبب لکه‎دار شدن محدوده و حیطه هنر معماری نیز می‌شود.

هاینریش‎ کرامر آلمانی نیز به شدت به این موضوع اعتراض دارد. وی معتقد است نباید بناهای تاریخی را با نورپردازی مزین کرد، چراکه به هنر معماری خدشه وارد می‌شود. در واقع باید همواره این موضوع را مدنظر قرار داد که چینش شهری، با نور و روشنایی شهری تفاوت عمده و فاحشی دارد.

اگر به بناهای تاریخی علاقه دارید و می‎خواهید درباره‌ی نورپردازی در موزه‌ها بدانید، مقاله نورپردازی در موزه‌ها را مطالعه کنید.

نورپردازی در فضای شهری

به کارگیری نور در شهر، اگر با آگاهی و درک لازم همراه نباشد، هرگز نتیجه خوبی نخواهد داشت. برای رسیدن به آگاهی لازم و مناسب، باید بین کارشناسان، مهندسان، طراحان و سازندگان سیستم‌های نوری اتفاق نظر وجود داشته باشد و هماهنگی لازم ایجاد شود؛ چرا که سازندگان این سیستم‌ها معمولا چهارچوب تکنیکی را نادیده می‌گیرند.

اولین سیستم نوری به‎کار رفته ‎‌در شهر، به عنوان اولین آذین‌بندی، همان نور به‎کار رفته در سطح شهرها و پارک‎ها از طریق چراغ‎های روشنایی است.
کتاب‎ها و نقاشی‎های کلاسیک که به دوره باروک مربوط است، همواره به‌کارگیری نور و رنگ‌های سحرآمیز در داستان‌ها و افسانه‌های آن زمان را‎ به تصویر می‌کشد. هرچندکه تاثیر این سبک از نظر لطافت و خیال‌انگیزی در بوستان‌ها و گردشگاه‎های آن دوره نیز مشهود بوده است، اما تسلط چراغ‌های ‎روشنایی این مکان‌ها، فرم اشرافی و دلپذیر آن را از دست داده است.

برای مثال در انعکاس انبوه چراغ‌های کنار رودخانه راین چنین به نظر می‌رسد که این رودخانه در میان شعله‌های آتش است و این از حالت خیال‌انگیزی و اشرافی راین می‎کاهد. در آلمان نیز، نازی‎ها اولین گروه و افرادی بودند که اهمیت نور را درک کردند و محو اثر اعجاب‌انگیز آن شدند. آن‌ها نور را برای تبلیغ مسلک خود به خدمت گرفتند و در واقع از آن در جهت اهداف خود، استفاده کردند.

تجهیزات نوری در فضای شهری

برای بسیاری از ما تا به امروز غیر ممکن بوده که با تاریکی شب کنار بیاییم و همواره تلاش ما بر این بوده است که با آن مبارزه و همه جا را روشن کنیم. بشر هنوز قادر نیست آن‌طور که دلخواه اوست، نور را به محیط‎های باز و نامحدود انتقال دهد؛ چرا که تنها با نگاهی به مشکلات موجود، در می‌یابیم که به‌کارگیری تجهیزات کامل نوری در فضاهای باز و نامحدود، عملی پرهزینه و تا حدودی غیرممکن خواهد بود. چنین فضاهایی از بالا تا آسمان و از اطراف تا فرسنگ‎ها ادامه دارند و به اصطلاح Open Space یا فضای باز را در ذهن تداعی می‌کنند.

این فضاها زنده هستند و از نور طبیعی بهره می‎گیرند. باد، فصل‌ها و رشد درختان، موانع پرقدرتی در مقابل سیستم‌های نوری آنها به‌شمار می‎روند.

از دیگر مشکلات روشن کردن این فضاها، مسائل اقتصادی و هزینه بسیار بالاست؛ چرا که سرمایه‌گذاری در این امر به هیچ وجه مقرون به صرفه نیست و این یکی از دلایل مهم عدم توجه سرمایه‌گذاران، به این مناطق است.

از جمله‌ی این فضاهای باز و نامحدود، جاده‎های بین‌شهری است که به ندرت در تمام طول مسیر، از نور و روشنایی بهره ‎می‎برند، اما همین جاده در مکان‌‎هایی که به فضای بسته مثل تونل‎ها متصل می‌شود، حتما باید به تجهیزات نوری مجهز شود.

اهمیت وجود نور در شهر

یوتاکرر و پتراماگر در جریان تحقیقات‌ درباره تونل هامبورگ، در زمینه نور چنین می‎گویند که “نور حدس و گمان و فرضیه هر بیننده‌ای را به حقیقت بدل می‎کند. نور همه چیز را عینی و قابل رویت می‌کند، بدون اینکه خود قابل رویت و عینی و دارای فرم و شکل خاصی باشد.”

در مقابل نور و روشنایی، تاریکی و سایه‎ها قرار دارند، اما این دو بدون یکدیگر بی‌معنی هستند. فرم عینی و قابل رویت یک مکان فقط با نسبت نور مشخص نمی‌شود، بلکه به فضای اطراف آن نیز بستگی دارد.

در طول دهه‎ی گذشته، عناصر سازنده شهری، رشد چشمگیری داشته‌اند. در این زمان طراحان فراوانی در همه جای دنیا وجود دارند که طرح‌های اولیه بسیاری در زمینه‌ی عناصر سازنده شهری ارائه می‌دهند. دور از انتظار نبوده که حضور موج این نوع طرح‌های سازنده، ایجاد رقابت کرده است و طبعا هر یک از این طرح‌ها مدعی‌اند که بهترین راه‌حل هستند.

برخی از این ایده‌ها و طرح‌ها در موارد مختلف با یکدیگر تفاوت دارند و در بعضی موارد با هم یکسان و منطبق هستند. آنچه در سطح کلان‌شهرها کاملا قابل مشاهده است، چیدن فضای شهری با وسایل، کم و بیش بی‌فایده‌ است؛ برای مثال چراغ‌های روشنایی خیابان‌ها و بوستان‌ها، که باعث اشغال بخشی از این فضاها در روز است. در تاریکی مطمئنا و قطعا اهمیت آنها در راس موضوع قرار دارد و در شب، نقش آنها پررنگ‌تر و مفیدتر خواهد بود.

ویلیام فلوسر در این رابطه می‎گوید، چراغ‎های روشنایی خیابان‌ها و بوستان‌ها در طول شب واقعا مجلل و باشکوه هستند، چراکه بر تاریکی شب غلبه می‌کنند، اما با فرا رسیدن روز، آن‌ها این شکوه را از دست می‌دهند، چون این بار آنچه باعث روشنایی محیط می‌شود، نور روز است.

استانداردهای صنعت نور و روشنایی

در صنعت نور و روشنایی، استانداردهایی برای استفاده از آن وجود دارد که به نور شدید و ملایم، تنوع رنگ، تراکم نور و زاویه‎ی آن نظارت دارد. همانطور که می‌دانیم در دنیای امروز با پیشرفت‌ها و فن‌آوری‌ها، نور به رنگ‌‎های مختلف عرضه می‌شود. رنگ نور و جهت یا زاویه‎ی تابش آن بسیار تاثیرگذار است، به‌طوری‌که به اجسام روح، شکل و فرم می‌دهد. البته باید در نظر داشت که زاویه‎ی تابش اگر به درستی انتخاب نشود، می‌تواند باعث آلودگی‌های نوری در محیط اطراف شود.

طراحان روشنایی و نور پردازی غالبا افرادی هستند که دیدی دقیق و ظریف دارند و با دقت نظر بیشتری به اطراف خود می‌نگرند. آنها معتقدند با بهره‌گیری از طبیعت اطراف و الهام از عناصری مانند باد، آب، خاک و دیگر موجودات، می‌توان به رنگ و نور مناسب‌تری دست یافت.

نورپردازی برای هر مکانی، تکنیک‌های خاصی می‌طلبد که در مقاله‌ی انواع تکنیک‌های نورپردازی در این‌باره به‎طور کامل صحبت کردیم.

آیـا شمـا از وضعیـت نـورپـردازی شهرتـان یا محل زندگیتان راضی هستید؟

کلاویس وینترهاگر عقیده دارد در زندگی شهری و شهرنشینی، رفته رفته نقش ستارگان آسمان کم‌رنگ‌تر می‌شود. در حالی که باید دوباره به آنها نظر کنیم و با الهام از آنها، نور مناسب شب را به شهرها هدیه کنیم. باید چراغ‌ها و آذین‎بندی را از تمدن‌‎ها و فرهنگ‎ها بزداییم.

لوئیس بورکهارت نیز بر این موضوع تاکید دارد و می‎گوید باید از چراغانی شهرها اجتناب کنیم و از نوری ملایم بهره بگیریم. به عقیده او، نور اندک هنگام گرگ و میش آسمان در کوچه‎ها و خیابان‎های آلمان قدیم، بهتر، دلپذیرتر و زیباتر از وضع کنونی این خیابان‌ها و کوچه‎هاست.

وی در ادامه می‌‎گوید، در آن زمان چشم‌ها قادر بودند خود را با تاریکی و نور اندک تطبیق دهند و خیابان‌‎ها تنها با استفاده از نور ستارگان و مهتاب و کم و بیش فانوس‎های تعبیه شده در برخی قسمت‌ها روشن می‎شدند. شاید نظر شما هم به این نظریه‌ها نزدیک باشد اما باید به این موضوع نیز توجه کرد که آیا نیاز این روز دنیا با نیاز آن دوران برابری می‌کند؟

آلودگی نوری

با رشد و توسعه شهرها و افزایش خیابان‌هایی که با نور چراغ در شب‎ها روشن می‌مانند، معنی شب‎های کره زمین و به دنبال آن، رفتار برخی موجودات ساکن زمین را دستخوش تغییراتی کرده که در نهایت، به ضرر خود ما انسان‎ها تمام خواهد شد.

مطالعه جدید محققان نشان می‌دهد که چراغ‎هایی که برای روشن کردن خیابان‌ها از آنها استفاده می‌کنیم، شاید در نگاه اول چندان هم مهم به نظر نرسد ولی بر روی همه چیز، از پرندگان خوش صدا گرفته تا ما انسان‌ها تاثیر می‌گذارد. طیف تاثیرات آلودگی نوری واقعا بسیارگسترده و متنوع است.

آلودگی نوری در موارد بسیاری از جمله تولیدمثل لاک‌پشت‌های دریایی، زمان‌بندی پرندگان آوازخوان و حتی فیزیولوژی بدن انسان تاثیر می‌‎گذارد. در این‌باره می توان به سخنی از موتوکو ایسهی، طراح موفق اهل توکیو پرداخت که می‌گوید: “ما در دنیای امروز، همواره توسط اشعه و امواج نوری نافذ، بمباران می‌شویم. باید دوباره به نوری مناسب، کم‌رنگ و لطیف دست یابیم.”

علاوه بر لحاظ کردن استانداردهای لازم در نورپردازی، باید به تاثیر نور بر سلامت هم توجه کرد. در مقاله‎ِی تاثیر نور خورشید بر سلامت ذهن به این موضوع به طور کامل پرداختیم.

کلام آخر

به نظر می‌رسد انتخاب نوع لامپ‌ها و سیستم‌های روشنایی خیابان‌ها و فضاهای شهری از اهمیت بالایی برخوردار است. بر همین اساس فن‌آوری‌های روز در جهت توسعه روشنایی‌های محیطی، باید به بررسی مسائل گسترده‌ای از قبیل طبیعت اطراف، جانوران و در نهایت مطالعات اکوسیستمی بپردازند تا چرخه آرام زمین دچار تغییرات و دگرگونی‎های جبران ناپذیر نشود.

با همه این اوصاف آیا طرحی وجود دارد که بتوان با به‌کارگیری و اجرای آن، با نورکم و حداقل، دید خوب و بهینه داشت؟ یا واقعا طراحی وجود دارد که فلسفه آن بر نور کم و مقرون به صرفه و با در نظر گرفتن کاهش آلودگی‌های محیطی پایه‌گذاری شده باشد؟

سوالات متداول:

آلودگی نوری چگونه ایجاد می‎شود؟

اگر زاویه‎ی تابش نور به درستی انتخاب نشود، باعث ایجاد آلودگی‌های نوری در محیط اطراف می‌شود.

مضرات آلودگی نوری چیست؟

آلودگی نوری بر موارد بسیاری از جمله تولیدمثل لاک‌پشت‌های دریایی، زمان‌بندی پرندگان آوازخوان و حتی فیزیولوژی بدن انسان تاثیر می‌‎گذارد.

اولین سیستم نوری به‎کار رفته ‎‌در شهر چیست؟

اولین سیستم نوری به‎کار رفته ‎‌در شهر، به عنوان اولین آذین‌بندی، همان نور به‎کار رفته در سطح شهرها و پارک‎ها از طریق چراغ‎های روشنایی است.