در سالنهای تاریک تئاتر، هنرپیشهها با درخشش خاصی از دید تماشاگران به ایفای نقش خود میپردازند. آنها طوری در آکسسوار صحنه جا گرفتهاند که گویی به تماشای داستان زندگی واقعی کاراکترهای نمایشنامه نشسته‌اند. این صحنه‌ی زیبا آمیختهای از هنرهای مختلفی است که صحنه‌ی تئاتر را برای تماشاگران جذابتر و به واقعیت نزدیک می‌کند؛ هنرهایی همچون طراحی صحنه و لباس، موسیقی و نورپردازی. در این مقاله، به بررسی اهمیت نور در هنر تئاتر پرداختهایم تا با هویت آن بیشتر آشنا شویم.
اهمیت نورپردازی در تئاتر
با توجه به اینکه نورپردازی در تئاتر بخشی از هنرهای بصری محسوب می‌شود، در هنگام تحقیق بر روی تجهیزات نوری و حالات مختلف طراحی نور، داشتن دید و نگاه بصری و تجسمی لازم به نظر می‌رسد.
صحنه تئاتر با نورپردازی معنا و مفهوم پیدا می‌کند. این نور متشکل از انواع نورهای خاص در نقاط خاص است و نسبت به نمایشنامه و هویت صحنه تغییر می‌کند. به‌طور کلی، نور در صحنه تئاتر هماهنگکننده چشم مخاطب در افت و خیزهای داستان نمایش است.
طراحی نور در یک نمایش
در سالنهای نمایش، طراحی نور صحنه تابع همان قواعدی است که بر دیگر هنرهای بصری حاکم است؛ یعنی هماهنگی، توازن، تناسب، تاکید و ریتم.
نور برای یک اجرا باید چنان طراحی شود که با تمام عناصر دیگر هماهنگی کامل داشته باشد. طرح نور باید با سبک دوران، شخصیت، عمل و فکر نمایشنامه تناسب داشته باشد. این اصل یعنی اصل وحدت، باید هم در محدوده خود نور بهحساب آید و هم در کل نمایشنامه.
طراح نور، قبل از پرداختن به نیازها و الزامات نوری باید نمایشنامه را به طور کلی بشناسد. بنابراین باید کار خود را با تحلیل عمل، شخصیتها، افکار و منظره شروع کند تا سرانجام به نقطه نظرهای اساسی متن، معنای نمایشنامه و سبک آن دست یابد.
طراح نور به هنگام مطالعه نمایشنامه باید در جستجوی اشاراتی باشد که نشاندهنده کیفیت طبیعی نور است. به عنوان نمونه، منبع نور طبیعی است یا مصنوعی؟ مربوط به چه دورانی است؟ تغییرات نور یعنی اشارات مربوط به تاریک یا روشن شدن تدریجی صحنه، روشن یا خاموش شدن چراغها، باز و بسته شدن پنجره ها، تغییرات نور برای قسمت‌های مختلف صحنه، جهت تابش نور مثلا تابش نور ماه از میان پنجره یا نور خورشید که از طرفی بر صحنه میتابد، اثرات خاص نوری مثلا درخشش برق، قوس و قزح شعله آتش و در آخر رنگآمیزی نور شامل روشنایی آتش، نور ماه، نور لامپ، نور خورشید.
طراح نور باید هوشیار بر نمایش باشد، چراکه نور وسیله‌ای است برای ایجاد فضای مناسب. نور میتواند روشن، تیره، گرم یا سرد باشد. میتواند قسمت‌های مختلف صحنه را با هم ترکیب کند یا عناصر و عواملی را از بقیه و از محیط پیرامون مجزا سازد.
با استفاده از ترکیب، تنوع، بسط، رنگ و تقسیم نور می‌توان حالت و فضای مناسب را ایجاد کرد. در واقع طراح نور باید سبک نمایشنامه را بفهمد.
در تئاتر رئالسیتی شاید لازم باشد او ترتیبی دهد که نور به ظاهر از منبع خاصی بتابد و بسته به نیازها و علتها رئالیستی تغییر کند. در صورتی که متن غیر رئالیسی باشد تغییرات رنگ و تقسیم نور میتواند بیشتر اختیاری باشد.
به هر حال نورپردازی پیوسته باید بازتابی از میزان رئالیستی یا غیر رئالیستی بودن اثر باشد. علاوه بر موارد بالا، نورپرداز باید به مبنای نمایشنامه و چگونگی بسط واقعه توجه داشته باشد. مثلا ممکن است نمایشنامهای در حالت شاد آغاز شود و نورپردازی به تدریج به تیرگی و پریشانی میل کند. نورپردازی باید با مهارت، این تغییر را منعکس کند.
نورپردازی در سالن نمایش
نور در نمایش باید به گونه‌ای بر سوژه تابیده شود که از ایجاد سایه در جلو بازیگر و عدم تمرکز تماشاچی اجتناب کند. در ضمن از نورهای بسیار شدید استفاده نشود و نورها حالتی تقریبا ملایم داشته باشند.
به طور کلی، نورها در سالن نمایش به دستههای عمومی، جانبی، پشت، موضعی و نورهای رنگی تقسیمبندی می‌شوند که در ادامه به توضیحی از آنها پرداختهایم.
نور عمومی
این نور همان نوری است که از روبرو به صحنه نمایش میتابد و یک نور اصلی است. خاصیت تخت‌کنندگی و فاقد بعد بودن به همراه وجود سایه‌های مزاحم در پشت سر بازیگران از محدودیت‌های این نور است، ولی بهقدری این نوع از نور اهمیت دارد که تحت هیچ شرایطی در نمایشهای ساده قابل اغماض نیست. حداکثر زاویهی تابش این نور نسبت به خط افق بین 25 تا 45 درجه است که بهترین زاویه همان 25 درجه است.
نور جانبی
این نور، نوری است که از طرفین به صحنه میتابد و سایه‌های مزاحم نور تخت را تا حدی تخفیف داده و کم می‌کند، اما از بین نمیبرد. این نور که از چپ و راست صحنه میتابد با همان بهترین زاویه یعنی 25 درجه تا حداکثر 45 درجه قابل تابش است و به سوژه‌های موجود در صحنه حالتی سه بعدی میبخشد.
نور پشت
این نور از بالا و پشت بازیگران به‌طرف تماشاچیان تابیده می‌شود به گونه‌ای که از دید تماشاچیان مخفی باشد. این نور، سایه‌های مزاحم نور عمومی روبرو و نورهای جانبی را در صورت تنظیم دقیق بهصورت کامل حذف می‌کند و به نور بکراند یا بک گراند معروف است.
نور موضعی
یک نور مهم و اساسی در نمایش است که بخش کوچکی از صحنه یا موضوع را روشن می‌کند و برای تاکید کردن به یک سوژهی انسانی یا غیرانسانی کاربرد دارد. با این نوع از نور می‌توان حتی در انتهای صحنه که کم خاصیتترین بخش صحنه است و از آوانسن که مهم‌ترین بخش صحنه است، نقطهای مهمتر ساخت و نظر تماشاچیان را برای مدتی معطوف آن کرد.
نورهای رنگی
نوع دیگری از نور است که با وسیلههای رنگی با نام فیلتر رنگی قابل طراحی و اجرا بر روی موضوعات بوده و حالات مختلفی را برای تماشاچی تداعی می‌کند. شناخت نورها و رنگهای اصلی و کاربرد روانشناسانه آنها عمدهترین خاصیت است که طراح نور بایستی از آن مطلع باشد تا بهترین نوع نورپردازی را ارائه کند.
کلام آخر
نورپردازی در تئاتر قواعد خاصی دارد که طراح نور با شناخت سبک نمایشنامه، نورپردازی صحنه را آغاز می‌کند و با توجه به موضوع نمایشنامه صحنه را نورپردازی می‌کند. طراح نور با در نظر گرفتن فضای سالن نمایش، کیفیت نور را طوری تنظیم می‌کند که تماشاچیان از دیدن نمایش لذت ببرند و صحنه را تاریک نبینند و تمرکز لازم را داشته باشند. به‌علاوه طراح نور، زاویه تابش نور را هم تعیین می‌کند تا با توجه به موضوع نمایشنامه، حالات مختلف نورپردازی با زوایای درست انجام شود.
سوالات متداول:
در سالنهای نمایش طراحی نور صحنه تابع چه قواعدی است؟
هماهنگی، توازن، تناسب، تاکید و ریتم.
طراحی نور برای نمایش باید چگونه باشد؟
باید نور به گونه‌ای بر سوژه تابیده شود که از ایجاد سایه در جلو بازیگر و عدم تمرکز تماشاچی اجتناب کند.
نورها در سالن نمایش به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
نورها در سالن نمایش به دستههای عمومی، جانبی، پشت، موضعی و نورهای رنگی تقسیمبندی می‌شوند.